عالی قاپو اصفهان بنایی دیرینه و دیدنی است که دیدنش را نباید از دست داد! البته وجود چنین بنایی در اصفهان که با عنوان «نصف جهان» معروف است، چندان عجیب نیست. کاخ عالی قاپو با نمایی شگفت انگیز و معماری باشکوه ایرانی یکی از مکان های گردشگری شهر اصفهان است. مسافران بسیاری در بازه سفر خود به اصفهان بازدید از بنای تاریخی عالی قاپو را جای می دهند تا هنر و معماری ایرانی را بر چهره این بنای باستانی مشاهده کنند. در ادامه با شمیران گشت همراه باشید تا بمعرفی این بنای زیبا بپردازیم .

معنای عالی قاپو چیست؟

عالی قاپـو مرکب از دو کلمه «عالی» و «قاپو» است که با هم به معنای «سردر بلند» یا «درگاه بلند» هستند. از این سر در بلند که تماماً با سنگ سماق ساخته شده به قصر وارد می شویم و به وسیله پلکانی که در دو طرف تعبیه شده اند به طبقات فوقانی می رسیم .

کاخ عالی‌قاپو (نام اصلی آلا قاپی) ساختمانی است که در واقع در ورودی دولتخانه صفوی بوده و در ابتدا شکلی ساده داشته، به مرور زمان و در طول سلطنت شاه عباس طبقاتی به آن افزوده شدند و در زمان شاه عباس دوم ایوان ستوندار به آن افزوده شد. این بنا در ضلع غربی میدان نقش جهان و روبروی مسجد شیخ لطف‌الله واقع شده‌است. ارتفاع آن ۴۸ متر است و ۶ طبقه دارد که با راه‌پله‌های مارپیچ می‌توان به آنها رسید. آنچه باعث گردیده‌است عالی قاپو در زمره آثار باشکوه و بسیار نفیس عصر صفوی قرار گیرد، مینیاتورهایی است که کار هنرمند معروف عصر صفوی رضا عباسی است و همچنین گچبری‌های آخرین طبقه کاخ عالی قاپو که تالار آن «اتاق موسیقی» یا «اتاق صوت» نیز نامیده می‌شود. شاه عباس از ایوان عالی قاپو چوگان‌ها و نمایش ها را در میدان نقش جهان تماشا می‌کرده همچنین در عالی قاپو به امور مملکت می‌پرداخته و قانون‌های لازم را صادر می‌کرده از دیگر کاربرد این کاخ می‌توان به پذیرایی از مهمانان ویژه شاه اشاره کرد.

در این قسمت از کاخ، تصویر انواع جام و صراحی در دیوار تعبیه شده است. ساختن و پرداختن این اشکال به غیر از نمایش زیبائی و خلاقیت و ابتکار هنرمندان گچکار، برای این بوده است که انعکاسات حاصله از نغمه های نوازندگان و اساتید موسیقی، به وسیله این اشکال مجوف گرفته شود و صداها، طبیعی و بدون انعکاس به گوش برسند.

داستان غم‌انگیزی که درباره عالی قاپو وجود دارد به دوران حکومت یکی از ظالم‌ترین و کوته‌فکرترین حاکمان قاجار باز می‌گردد. ظل السلطان که در زمان سلطنت ناصر الدین شاه به عنوان والی اصفهان شناخته می‌شد، کینه عجیبی نسبت به سلسله صفویان داشت. این شخص برای از بین بردن یادگار‌های زمان شکوه و عظمت صفویان، تمام آثار ارزشمند دوران آن‌ها را از بین می‌برد. از جمله کاخ‌هایی که در زمان او و به دستور او ویران شدند می‌توان به کاخ آیینه خانه، کاخ سعادت آباد، کوشک هفت دست، عمارت نمکدان و… اشاره کرد. ظل السطان تصمیم داشت عالی قاپو و کاخ چهلستون را هم ویران کند اما تعدادی از تاجران ثروتمند اصفهان، با پرداخت هزینه‌های هنگفت او را این کار منصرف کردند. اما کینه ظل السطان به این راحتی‌ها از بین نمی‌رفت برای همین تمام نقاشی‌ها و آیینه‌کاری‌های عالی قاپو و چهلستون را از بین برد یا آن‌ها را با گچ پوشاند.

معماری کاخ عالی قاپو، عمارتی برای شاهان صفوی

بنای دیدنی عالی قاپو دارای معماری حیرت انگیز است؛ به طوری که از هر طرف به آن نگاه کنید، نمایی دیگر می بینید. از پشت بنا 5 طبقه، از کنار 3 طبقه و از طرف میدان نقش جهان در 2 طبقه دیده می شود. البته کاخ عالی قاپو اصفهان در مجموع با طبقه همکف 6 طبقه دارد. از بالای عمارت عالی قاپو می توانید تمام مناظر شهر اصفهان را مشاهده نمایید. عمارت عالی قاپو درابتدا بنایی ساده بوده است. به تدریج به دستور شاه عباس طبقه هایی به آن اضافه شد. این کاخ و اثر تاریخی در 5 مرحله بنا شد. در ساخت بنای تاریخی عالی قاپو استادانی بنام و معماران معروف مسجد جامع عباسی و شیخ لطف الله همکاری داشتند.

پیشینه تاریخی عمارت زیبای عالی قاپو

بنای باستانی عالی قاپو در حقیقت مکانی برای اقامت شاه عباس صفوی بود. شاه عباس صفوی از عمارت عالی قاپو برای دعوت از مهمانان مهم و عالی رتبه استفاده می کرد. شاه عباس اول  در سال 973 خورشیدی دستور داد کاخ زیبای عالی قاپو ساخته شود. این رخداد پس از انتخاب اصفهان به عنوان پایتخت به جای قزوین اتفاق افتاد. مینیاتورها و گچبری های عمارت عالی قاپو هنر دست هنرمندان دوره صفوی است که بسیار چشم نواز و زیباست. نام بنای عالی قاپو در فهرست آثار ملی ایران ثبت شده است و در لیست میراث جهانی یونسکو به منزله قسمتی از میدان نقش جهان قرار دارد.

در دوره صفویان، عمارت عالی قاپو اصفهان با نام های «قصر دولت خانه» و «دولت خانه مبارکه نقش جهان» معروف بود.

مراحل ساخت این آثار

• مرحله ی اول ساخت

یک ورودی بنای عالی قاپو تنها به عنوان ورودی سایر بناها و مجموعه کاخ های سلطنتی احداث شد و همزمان با عملیات ساخت مجموعه کاخ ها، شکل گرفت. کاخ ها در آن زمان ساختمان هایی

بودند که در میان باغ های سرسبزِ محصور، قرار داشتند و فقط شاه و درباریان به منظور انجام امور تشریفاتی، اداری، قضایی و باریابی از آنها استفاده می کردند. این ساختمان ها فضایی برای زندگی شاه، دستگاه مطبخ، اصطبل شاهی، محل نگهبانان، درمانگاه سلطنتی و … نیز داشتند .

چنین مجموعه عظیمی نیاز به یک ورودی متناسب داشت که هم شان این ساختمان ها حفظ شود و هم در چارچوب شهر جدیدی که برای پایتختی انتخاب شده بود، باشد .

ساختمان اولیه عالی قاپو یک مکعب مستطیل بزرگ بود که ابعادی در حدود ۲۰ در ۱۹ و ارتفاع ۱۳ متر داشت و از داخل دو طبقه بود. تا ارتفاع 6.5 متری هیچ پنجره ای به بیرون دیده نمی شد و همین امر حالتی متفاوت به ساختمان می داد .

در این زمان ساختمان بازار تنها یک طبقه بود و ارتفاع آن به 6.4 متر می رسید. مغازه ها در انتهای هر دهانه شکل گرفته بودند و قسمت جلو به طرف میدان باز بود. این قسمت از اندازه فعلی کوچکتر بود تا به عنوان رواق برای عرضه اشیای تجاری مورد استفاده قرار گیرد .

• مرحله دوم گسترش بنا

گسترش پایتخت و افزایش جمعیت شهری و لزوم با اهمیت جلوه دادن مقر حکومتی، همگی باعث شدند تا عالی قاپو گسترش یابد و طبقاتی به آن اضافه شود. طاق نماهای اولیه به داخل میدان گسترش یافتند و یک طبقه به آن افزوده شد.

با این تغییرات در طبقه فوقانی یک ردیف ایوان به طرف میدان ایجاد شد که شکل ساختمان را تغییر داد. طاق نمای اطراف میدان دو طبقه شد و طبقات سوم و چهارم و نیم طبقه پنجم در این مرحله ساخته شدند .

در این مرحله، بنا از یک ورودی ساده به یک بنای تشریفاتی تغییر پیدا کرد که نمایی به میدان داشت؛ مکانی که در آن از مهمانان شاه پذیرایی می کردند و به تماشای رژه سربازان و مسابقات اجرا شده در میدان مشغول می شدند .

• مرحله سوم ساخت سالن موسیقی

اضافه شدن بخش های جدید در این مرحله باز هم صورت گرفت تا کاخ بتواند اقامتی کوتاه مدت را برای مهمانان دربار فراهم کند. آخرین طبقه معروف به سالن موسیقی به بنا اضافه شد و ساختمانِ برجی شکلِ کاخ ایجاد شد. این طبقه از نظر سازه با طبقات پایین تفاوت های زیادی داشت و تزیینات خارق العاده و کاربرد متفاوتی برای آن در نظر گرفته شد.

• مرحله چهارم افزودن ایوان

جهت افزایش طول کاخ، یک پیش آمدگی در شرق بنا ایجاد شد که ایوانی به سمت میدان بود. البته ایوان یا غرفه شاهی با ایجاد اولین طبقه الحاقی ایجاد شده بود؛ اما با گذشت زمان و افزایش کاربرد نمایشی میدان، دیگر کافی به نظر نمی رسید.

آن میدان که تنها میزبان چادرهای بازرگانان بود حالا به عنوان میدان مشق سربازان نیز استفاده می شد و غرفه ای که در مراحل قبل با ایوان و سالن پذیرایی طبقه سوم ایجاد شده بود نمی توانست محل خوبی برای تماشای این نمایش ها باشد .

• مرحله آخر تغییرات نهایی

ستون به ایوان اضافه شد و و سقفی چوبی را روی آنها استوار کردند. راه پله‌های شاهی نیز ساخته شدند تا راه ارتباطی به این قسمت باشند. ساخت و تکمیل سیستم آبرسانی بنا جهت انتقال آب به طبقات به خصوص حوض مسی ایوان نیز در این مرحله صورت گرفت. در این مرحله بنا به بهترین شکل تکمیل شد و پاسخگوی همه نیازهای دربار بود .